Ochrona orlika krzykliwego na wybranych obszarach Natura 2000

Informacje o projekcie

Tytuł projektu: „Ochrona orlika krzykliwego na wybranych obszarach Natura 2000”

Akronim: LIFEAQUILA

Numer projektu:  LIFE08 NAT/PL/000510

Okres realizacji: 01.01.2010-31.12.2014

Budżet: 4 544 890 €

Dofinansowanie UE: 3 408 667 € (75% kosztów kwalifikowalnych)

Beneficjent koordynujący: Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku

Współbeneficjenci:

PTOP – Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków

AMPHI – Amphi Consult

FPP – FPP Consulting

Zadania:

A.1: Przygotowanie programu ochrony orlika krzykliwego dla Puszczy Knyszyńskiej (FPP)

A.2 Planowanie szczegółowych rekomendacji dla wszystkich powierzchni projektu (FPP, RDLP, PTOP)

A.3: Przygotowanie Krajowego planu ochrony orlika krzykliwego (FPP, PTOP)

A.4: Ewaluacja siedlisk, ekologii żerowania oraz typów gospodarowania przyjaznych orlikowi na poziomie krajobrazu (FPP)

A.5: Wypracowanie metod monitoringu efektywności zabiegów ochronnych podejmowanych w ramach projektu (FPP)

B.1: Zakup ziemi w Puszczy Białowieskiej (PTOP)

B.2: Zakup gruntów w Puszczy Knyszyńskiej (PTOP)

C.1: Odtworzenie właściwych warunków gniazdowych i pokarmowych poprzez podwyższenie poziomu wody w lasach (mała retencja)(RDLP)

C.2a: Odtworzenie korzystnych warunków łowieckich poprzez spowolnienie odpływu wód z doliny Narewki (PTOP)

C.2b: Odtworzenie korzystnych warunków łowieckich poprzez tworzenie kompleksów oczek wodnych i małych rozlewisk (FPP)

C.3a: Odtworzenie odpowiednich warunków łowieckich poprzez usunięcie zarośli i odtworzenie opuszczonych łąk (RDLP).

C.3b: Odtworzenie odpowiednich warunków łowieckich poprzez usunięcie zarośli i odtworzenie opuszczonych łąk (PTOP)

C.4: Powołanie stref ochronnych wokół gniazd (PTOP)

C.5: Poprawienie sukcesu ptaków podczas polowania poprzez montaż sztucznych czatowni na terenach otwartych (RDLP)

C6: Odtworzenie odpowiednich warunków łowieckich poprzez ekstensywny wypas bydła (PTOP)

E.2: Monitoring efektywności zabiegów ochronnych (RDLP, FPP, PTOP, Amphi)

5.2 Działania promocyjne

D.1: Wycieczki szkoleniowe dla konserwatorów przyrody, leśników, znawców gatunków

D.2: Seminaria edukacyjne dla doradców rolno-środowiskowych, lokalnych organizacji decyzyjnych i NGO (FPP)

D3: Edukacja społeczności lokalnych i zrównoważona turystyka (RDLP)

D.4a: Drukowane materiały edukacyjne i przewodniki (RDLP)

D.4b: Wydrukowane materiały i przewodnik (FPP)

D.5: Strona WWW projektu (RDLP)

D.6: Końcowe seminarium projektu (RDLP,FPP, PTOP, Amphi)

E.3: After Life Conservation Plan (FPP, RDLP, PTOP)

E.4: Raport Laika (FPP, RDLP, PTOP)

Orlik krzykliwy, jest ptakiem drapieżnym średniej wielkości. Środkowo-wschodnia część Europy, obejmuje ponad 95% światowego zasięgu jego populacji lęgowej. Jego europejska populacja lęgowa jest stosunkowo niewielka i szacowana na mniej niż 19 000 par. Na terenie Łotwy, Białorusi, Rumunii, Polski i Litwy występuje ok. 80% całej europejskiej populacji lęgowej. Polską populację szacuje się na ok. 2000 par, gnieżdżących się głównie w północno-wschodniej i południowo-wschodniej części kraju. Gatunek został wymieniony w załączniku I do Dyrektywy Ptasiej i jest to gatunek o znaczeniu priorytetowym dla Wspólnoty Europejskiej w programie LIFE. Orlik krzykliwy otrzymał klasyfikację BirdLife International SPEC2 z umiarkowanym współczesnym spadkiem populacji.

Projekt był realizowany w północno-wschodniej Polsce, w Puszczy Knyszyńskiej (PLB200003) i Puszczy Białowieskiej (PLC200004). Na początku lat 90. zmalała rentowność działalności rolniczej i w połączeniu ze znacznym wzrostem emigracji z obszarów wiejskich do miast i rozwijającej się branży turystycznej, proces ten spowodował zaprzestanie rolniczego użytkowania obszaru i w konsekwencji utratę siedlisk przyrodniczych na skutek naturalnej sukcesji. Orlik krzykliwy zależy w dużej mierze od siedlisk półnaturalnych w ekstensywnie użytkowanym krajobrazie rolniczym z mozaiką pastwisk, łąk kośnych i mokradeł. Wymaga on również do gniazdowania podmokłych siedlisk leśnych, w których jest narażony na płoszenie na skutek działalności ludzkiej, związanej np. z prowadzeniem gospodarki leśnej. Straty żerowisk w Puszczy Białowieskiej spowodowane sukcesją roślinną zostały dodatkowo pogłębione negatywnymi skutkami kanalizacji rzeki Narewki, jednej z głównych rzek Puszczy. Zmiana reżimu wodnego spowodowała szybkie zanikanie rozlewisk wiosennych, a tym samym zmniejszenie obfitości i dostępności ofiar jakimi są płazy. W konsekwencji spadła produktywność białowieskiej populacji orlika krzykliwego z 52% w latach 90. do 29% w dziesięcioleciu poprzedzającym realizację projektu.

Liczebność orlika krzykliwego w Puszczy Knyszyńskiej w latach 1989-1993 wynosiła 58-59 par, natomiast w okresie od 1999 do 2005 r. wynosiła 53-54 pary. Zaniknięcie przynajmniej niektórych rewirów można było wiązać z zarastaniem śródleśnych łąk, które wcześniej były koszone i stanowiły łowisko orlika.

Głównym celem projektu było wzmocnienie i zabezpieczenie właściwego stanu ochrony orlika krzykliwego w Polsce, zwłaszcza w Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej, poprzez przywrócenie żerowisk (przywrócenie wykaszania i wypasu na porzuconych łąkach, zmeandryzowanie rzeki Narewki), poprawę stanu liczebności jego ofiar i warunków polowania (tworzenie małych mokradeł, podniesienie poziomu wód gruntowych w pobliżu miejsc gniazdowania, instalację sztucznych czatowni), zabezpieczenie długoterminowej ochrony orlika krzykliwego poprzez powoływanie stref ochrony w rewirach lęgowych, opracowanie Krajowego planu ochrony orlika krzykliwego i Programu ochrony orlika krzykliwego dla Puszczy Knyszyńskiej. Zostały również określone właściwe warunki i działania ochronne w obydwu obszarach projektu oraz opracowane i wdrożone strategie w skali krajobrazu, zintegrowanego i zrównoważonego użytkowania gruntów. Projekt skupił się również na podnoszeniu świadomości odbiorcy ogólnego, jak również wybranych grup interesariuszy (zwłaszcza rolników i dzieci).

Działania projektu skierowane były na:

• przeciwdziałanie niepokojeniu w okresie lęgowym na skutek działań gospodarki leśnej,
• zahamowanie utraty siedlisk na skutek sukcesji roślinności/zaniechania użytkowania,
• przeciwdziałanie pogarszaniu się warunków wodnych i utracie okresowych oczek wodnych,
• zapobieganie presji ludzkiej na stanowiska lęgowe w Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej,
• poprawę wykorzystania programów rolno-środowiskowych,
• podniesienie świadomości ekologicznej i wiedzy,
• stworzenie krajowego planu ochrony gatunku,
• budowę struktur pozwalających na polowanie z zasiadki (czatowni).

Oczekiwanymi długoterminowymi efektami projektu są:

• zapewnienie długoterminowej ochrony prawnej orlika krzykliwego zarówno w skali kraju, jak i w skali lokalnej w obydwu Puszczach,
• odtworzenie żerowisk i ich utrzymanie dzięki programom rolno-środowiskowym,
• poprawa zasobności i dostępności ofiar na żerowiskach,
• wzrost świadomości ekologicznej i wiedzy społeczeństwa i docelowych grup interesariuszy,
• wystąpienie efektu synergicznego dzięki krajobrazowemu podejściu do ochrony orlika krzykliwego w Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej.

Działania PTOP:

Zakup ziemi w Puszczy Białowieskiej i w Puszczy Knyszyńskiej

Łącznie w ramach projektu zakupiono 51,31 ha gruntów, w tym:

• 24,85 ha gruntów w Puszczy Białowieskiej

• 20,85 ha potencjalnych żerowisk orlika poza doliną Narewki
• gospodarstwo obejmujące 2,72 ha gruntów leżących w pobliżu doliny Narewki
• 1,27 ha pojedynczych działek prywatnych leżących w obszarze oddziaływania remeandryzacji Narewki

• 26,46 ha w Puszczy Knyszyńskiej

Odtworzenie odpowiednich warunków łowieckich poprzez usunięcie zarośli i odtworzenie opuszczonych łąk

W Puszczy Białowieskiej PTOP przywróciło do użytkowania 204 ha łąk, w Puszczy Knyszyńskiej było to 179 ha, łącznie 383 ha. Zarośnięte, tj. zakrzaczone, bądź zadrzewione, nieużytkowane łąki podlegały zabiegom wycinania drzew i krzewów, karczowaniu pni, wyrównywania powierzchni oraz koszeniu rozdrabniaczem bijakowym. Dzięki wykorzystaniu w 2014 roku ratraka udało się przywrócić do użytkowania większość terenów w dolinie Narewki na odcinku, gdzie wcześniej wykonano renaturalizację rzeki. Odtworzone zostały łąki stanowiące grunty prywatne oraz grunty należące do PTOP, w tym zakupione w ramach projektu. Na powierzchni 19,8 ha działki zakupionej w projekcie w Puszczy Knyszyńskiej, która przed zakupem była intensywnie użytkowana, tzn. koszona 3 razy w roku, odtworzenie polegało na ekstensyfikacji użytkowania rolniczego, tj. zmniejszeniu liczby koszeń do jednego rocznie i odtworzeniu półnaturalnej łąki.

Odtworzenie korzystnych warunków łowieckich poprzez spowolnienie odpływu wód z doliny Narewki

W ramach zadania, w sierpniu 2010 r., w Białowieży przy stawach w Parku Pałacowym Białowieskiego PN wybudowano bystrotok. Zastąpił on istniejący w tym miejscu wymagający remontu jaz (wybudowany na fundamentach pochodzących jeszcze z czasów carskich), który przegradzał rzekę i uniemożliwiał migrację ryb. Obecna konstrukcja bystrotoku spowodowała otwarcie szlaku wędrówkowego ryb i innych organizmów w górę rzeki.

Stary jaz w Białowieży (zdjęcie po lewej) oraz wykonany w jego miejsce w ramach C2a bystrotok (zdjęcie po prawej).

W latach 2013-2014 odtworzono 10 meandrów rzeki Narewki pomiędzy mostami na ul. Parkowej i ul. Waszkiewicza (obecnie Stoczek). W związku z realizacją tego zadania długość koryta rzeki na tym odcinku zwiększyła się z 2,3 km do ok. 3,1 km. Zakładany do osiągnięcia cel, tj. spowolnienie odpływu rzeki Narewki oraz utrzymanie dłuższego zalewu był doskonale widoczny już w pierwszych tygodniach po odebraniu prac. Uzyskano właściwy skład gatunkowy i udział poszczególnych gatunków gryzoni stanowiących podstawowe ofiary orlika krzykliwego (norników) oraz odnotowano wzrost ich liczby. Dolina Narewki na tym odcinku stała się regularnym miejscem polowań orlików krzykliwych. Oprócz wpływu o znaczeniu przyrodniczym, jakie przyniosła renaturalizacja rzeki Narewki, nie bez znaczenia pozostaje fakt zwiększenia jej atrakcyjności pod względem turystycznym i krajobrazowym. Od czasu zakończenia prac dolina stała się celem wizyty wielu turystów odwiedzających Białowieżę, w tym kajakarzy.

Widok „z lotu ptaka” na odtworzone meandry rzeki Narewki – stan przed wykonaniem renaturalizacji (źródło: Geoportal.pl)

Widok „z lotu ptaka” na odtworzone meandry rzeki Narewki – stan po wykonaniu renaturalizacji w 2014 r. (źródło: Google Maps)

Odtwarzanie meandrów Narewki w trakcie pracy koparki i po zakończeniu prac ziemnych

Powołanie stref ochronnych wokół gniazd

W trakcie realizacji projektu wyznaczono w sumie 75 stref (38 w Puszczy Białowieskiej i 37 w Puszczy Knyszyńskiej), wszystkie zostały powołane decyzjami RDOŚ w Białymstoku. W 2010 r. po przeprowadzeniu pierwszej inwentaryzacji gniazd orlików na terenie obu puszcz 38 na 98 zlokalizowanych gniazd orlików objętych było ochroną strefową. W 2014 roku w Puszczy Białowieskiej chronione były 53 rewiry lęgowe (48 gniazd objętych ochroną strefową i 5 gniazd zlokalizowanych w BPN) na 48 zasiedlonych rewirów lęgowych. W Puszczy Knyszyńskiej chronione było 56 rewirów lęgowych (49 gniazd objętych ochroną strefową i 7 zlokalizowanych w rezerwatach) na 58 zasiedlonych rewirów lęgowych (2 gniazda znajdowały się w lasach prywatnych, gdzie powołanie stref jest niemożliwe).

Młody orlik na gnieździe (fot. Robert Kapowicz)

Odtworzenie odpowiednich warunków łowieckich poprzez ekstensywny wypas bydła

Zakupiono łącznie 32 zwierzęta (12 krów rasy polska czerwona i 20 koników polskich). Zakupione zwierzęta i 6 koników należących wcześniej do PTOP użyczono do wypasu sześciu rolnikom (5 z Puszczy Knyszyńskiej i 1 z Puszczy Białowieskiej).

W projekcie zaplanowano przywrócenie wypasu na 100 ha żerowisk orlika krzykliwego, działanie wykonano na powierzchni 96,6 ha na żerowiskach 20 par orlików: 26,9 ha w Puszczy Białowieskiej (żerowiska 7 par) i 69,7 ha w Puszczy Knyszyńskiej (żerowiska 13 par). Łącznie w ramach projektu wykonano też 18 064 m ogrodzeń pastwisk.

Na pastwisku ogrodzonym pod koniec 2014 r. na terenie Polany Białowieskiej w dolinie Narewki przy gospodarstwie PTOP wypasane są koniki polskie. Również w Puszczy Knyszyńskiej we wsi Kalitnik, gdzie PTOP ma swoją stację terenową, zostały ogrodzone dwie łąki należące do PTOP o łącznej powierzchni 7,4 ha, gdzie również prowadzony jest wypas koników.

Monitoring efektywności zabiegów ochronnych (RDLP, FPP, PTOP, Amphi)

• FPP Consulting (obecnie FPP Enviro) był odpowiedzialny za monitoring botaniczny oraz zbieranie informacji dot. pogody i krajobrazu;
• RDLP było odpowiedzialne za obserwacje żerowisk i monitoring bazy żerowej orlika- małych ssaków;
• Amphi było odpowiedzialne za monitoring bazy żerowej orlika – płazów;
• PTOP monitorowało rozmieszczenie i liczebność orlików krzykliwych w obydwu Puszczach.

W okresie trwania projektu na zlecenie PTOP przygotowano 5 raportów z wynikami monitoringu stanowisk orlika krzykliwego na terenie Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej. W oparciu o te informacje wyznaczano i wnioskowano o powołanie stref ochrony wokół nowych gniazd, których propozycja granic była przedstawiana przez ekspertów sporządzających raporty.

Populacja orlika krzykliwego w Puszczy Białowieskiej wahała się od 52 do 48 par. W latach 2010-2014 białowieską populację orlika krzykliwego cechował wysoki stopień niestabilności zasiedlania rewirów oraz wysoka zmienność położenia stanowisk gniazdowych. Zjawisko to nie objęło jednak dużych polan osadniczych, czyli obszarów gdzie prowadzano odtwarzanie żerowisk.

W pierwszym roku realizacji projektu (2010) populacja orlika wynosiła 48 par, w roku 2011 - 55 par i był to wynik intensywnej penetracji Puszczy Knyszyńskiej, gdzie wykryto 7 nowych stanowisk orlika krzykliwego. W trakcie pięcioletniego projektu odnaleziono ogółem 11 nowych rewirów orlika krzykliwego w Puszczy Knyszyńskiej, zanikły 2 rewiry.

Sukces lęgowy orlika krzykliwego w Puszczy Białowieskiej w latach 2010-2014 kształtował się na poziomie 50%. Dla porównania w latach 1985-1994 i 2004-2008 wyniósł on kolejno 52% i 29%. Można zatem zauważyć, że sukces lęgowy kształtował się na poziomie odnotowanym w okresie dużej stabilności i wysokiej liczebności orlik krzykliwego w Puszczy Białowieskiej (przełom lat 1980. i 1990.). Wyraźna różnica z sukcesem lęgowym odnotowanym na początku XXI w. wskazuje na poprawę warunków pokarmowych. Dowodzi to także, że populacja orlika krzykliwego dostosowała swoją liczebność do warunków panujących obecnie w Puszczy Białowieskiej, co będzie się wiązać z jej stabilizacją.

Zebrane informacje w ramach monitoringu wykorzystano do opracowania zbiorczej bazy danych GIS. Opracowanie przekazano do RDOŚ aby umożliwić wykorzystanie i dalszą jego rozbudowę po zakończeniu projektu.